سیاسه‌تی نه‌وتى كوردستان له ناو كێشه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌راستدا
لەکاتی لەدایکبوونی وزه‌ی نەوتی نوێ لەسەدەی نۆزدەهەمی زاینی و لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا ئەمڕۆ گەڕان بەدوای نەوت بۆتە هۆی ئەوەی کە مرۆڤ سێ تایبەتمەمندی خودی زیاتر بەرچاو بکەن: هەڵپەو چاوچنۆکی و گەندەڵی و شەڕخوازی.
شەڕەکانی نەوت لەو کاتەوە تا ئێستا درێژەیان هەبووە لە هێرشی حکومەتی سەدام بۆ ئێران کە هەشت ساڵ درێژەی هەبوو بگرە تا هێرشی عێراق بۆ کوویت لەساڵی ۱۹۹۰ و تەنانەت هێرشی ئەمریکا بۆ عێراق لە ساڵی ۲۰۰۳، هەموویان لەسەرچاوە نەوتێکان ڕوویان داوە.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سێ لەسەر دووی سەرچاوە نەوتێکانی جیهانی هەیە وەک تەنیا سەرچاوەی سەرەکی نەوت دەمێنێتەوە ئەگەر چی هەبوونی کێشە و گرفت لەم ناچەدا و بەتایبەت شەڕی عێراق لە ساڵی ۲۰۰۳ بۆتە هۆی ئەوەی هاوردەکارانی گشتی نەوت وەک: ئەمریکا، ئەورپا، ژاپۆن و هیند، چین بەدوای سەرچاوەی نوێ بن، ئەم وڵاتانە وەک هێزە داگیرکەرەکانی سەدەی نۆزدەهەمی ئەوروپا بە دوای بەڕێوبردنی دووبارەی ڕکابەری چەوسێنەری و داگیرکەری خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا و ئاسیای ناوەڕاستن.
شەڕەکانی سەدەی بیستەم و سەرەتاکانی سەدەی بیست و یەک لەسەر نەوت کراون و بە ئەگەرێکی زۆرەوە شەڕی قورسیش لە داهاتوودا و هەر لەسەر نەوت ڕوودەدات، نەوت سەرچاوەیەکی وزەی سنوردارەو درەنگ یان زوو کۆتای پێ دێت. دوو تا سێ دەیەی دواتر لەگەڵ زیادبوونی مرۆڤ، داواکاری بۆ نەوتیش زیاد دەکات، بەتایبەت لەکۆمەڵگا پیشەسازێکانی وەک چین، هیند، وڵاتانی ئاسیای باشووری ڕۆژهەڵات. لەهەندێک بارەوە بەرهەمهێنانی نەوت لەداهاتوودا زۆر گران دەبێت، هەر کە سەرچاوەکان کەم بوونەوە نرخەکان بەرز، وڵاتانی بەکارهێناری نەوت وەک ئەمریکا، ئەوروپیەکان و ژاپۆن و چین وهیند وڵاتانی کۆن و نوێی دیکە پێکوە لەسەری ڕکابەری دەکەن.
ڕووسیا تەنیا وڵاتی پێشکەوتووە کە دەتوانێ پێداویستی خۆی ئێستا و لە داهاتوویشدا دابین بکات، وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی ئێستا دەبێ جێگرەوەیەک بۆ ئەم سووتەمەنیە بدۆزنەوە.
ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگترین سەرەکیترین وەبەرههێنەری نەوتی جیهان بووە و هەیە و بەئەگەرێکی زۆرەوە زۆرینەی شەڕەکانی داهاتووش لەم ناوچەدا ڕوودەدەن.
وێڕای دۆزینەوەی سەرچاوەی نوێ لەدەریای خەزەر وجەمسەری باکوور هێشتا سەرچاوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (نزیک بە ٪٦۷ی هەموو سەرچاوەکانی نەوتی جیهان) پلەی یەکەمیان هەیە و سەرچاوەکانی دیکەی جیهانیان خستۆتە ژێر کاریگەری خۆیان و ئەم ناوچە پشکێکی بەنرخی لەوەبەرهێنانی نەوتی جیهانلەناوچەکانی دیکەدا دەبێت. ڕوودانی شەڕی سێیەمی جیهانی لە نێوان ڕۆژئاو و جیهانی ئیسلامی کە تەنانەت لەدەرەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە پەرەی سەندووە، شتێکی دوور لەواقیع نییە.
ڕۆڵی گرنگی نەوت مەسەلەیەکی ڕوون و ئاشکرایە و سەلماندنی ناوێ، لەجیهانی داهاتوودا وەبەرهەمهێنەرانی نەوت دەورێکی گرنگیان لەڕووداوە جۆراوجۆرەکاندا دەبێ.
کوردستانیش یەک لەو وڵاتانەیە کە خاوەنی نەوتە بەدەر لەناوچە دابڕاوەکان بەم دوایانە لەچەند ناوچە یکەی دیەکەی کوردستان نەوت دۆزراوەتەوە و ئەگەر کورد لەم دەرفەتە کەڵک وەرگرێت خاڵێکی وەرچەرخانی گەورە دەبێت پێویستە ئەوەمان لەبیر نەچێت کە خۆ ئامادەنەکردن بۆهەل خۆ ئامەدەکردن بۆ شکستە. هەر بەم بۆنەوە لێپرسراوان و زانایانی کورد پێویستە هەموو هەوڵی خۆیان بخەنە گەڕ تا بەرنامەیەکی چڕوپڕ و تێروتەسەل لەم بارەوە داڕێژن، ئەگەر لەم دەرفەتە زێڕینە کەڵکی گونجاۆ وەربگیردرێت ئەوا دەتوانین سەربەخۆیی کوردی لەداهاتوودا پێ دەسەتەبەر بکەین، بەتایبەت لەبواری سەربەخۆی ئابووری کەزامنی سەربەخۆی سیاسیە.
بەگشتی هەر چوارپارچەی کوردستان پڕاوپڕن لەسەرچاوە سروشتێکان و لەم بوارەوە کوردستان لەئاستی جیهاندا بەناوچەیەکی تایبەت هەژماردەکرێت بەڵام لەبارەی سەرچاوە نەوتییەوە تائەمڕۆ زیادترین چالاکی لەسەر هەرێمی کوردستان بووە و تەنانەت زیادترین شەڕوپێکدادانیش هەر لەسەر ئەم بەشەی کوردستان کراوە ،
لە کوردستانی باشووردا نزیکەی ٥۰ ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ هەیە کە دەکاتە سێیەکی هەموو نەوتی یەدەگی عێراق و بەمەش دەبێتە شەشەمین ناوچەی دەوڵەمەندی دونیا بەنەوت و گازی سروشتی، کە یەدەگی گازی سرووشتی بریتیە لە ۳ ترلیۆن مەتری سێجا.
لەهەم بەر ئەم سەرچاوە و وزە زۆرەی کە لە هەرێمی کوردستان هەیە، بێویستی بە سیاسەتکێ باشە بۆ بەڕێوبردن، بەڵام چەندین خاڵی لاواز هەیە لە سیاسەتی نەوتی کوردستاندا، کە بوتە هۆی لاوازی و سەرهەڵدانی کێشەو قەیران و تەنگەژەی سیاسی و ئابووری ەنێوان هەرێم وبەخدادا، ئەمەش کاریگەری خراپی کردۆتە سەر داهات و موچەو کوزەرانی سەرجەم هاوڵاتیان و گەمارۆ خستنە سەر هەرێم لەلایەن بەغداوە, نمونەش بۆ خاڵە لاوازەکانی سیاسەتی نەوتی هەرێم:-
۱) ئەم سیاسەتی نەوتە، شێوەی زیادەڕۆیەکی پێوە دیارە لەدەسەڵاتەکانی هەرێم بەپێی دەستووری عێراق حساب بۆنەکردنی بەخدایە و تەنانەت تەحداکردیشێتی، کەدەبواە نەرمتر و بەتێگەیشتنی هاوەبشی بکرایە کە دەبووە دەرئەنجامی باش و بەقازانجتر.
۲) ئەم سیاسەتە تەنها لەلایەن حیزێکی سیاسی وبنەماڵەیەکی دیاریکراو و چەند کەسایەتیەکی دەستڕۆیشتوی حیزب و بنەماڵەکەوە پلانی بۆ دادەڕێژرێت و بەڕێوەدەبرێت، هەر لەئیمزاکردنی گرێبەستەکان و دەرهێنان و فرۆشتنی و داهات و خەرجێکانەوە. بەشێوەیەک کە ئەم سیاسەتە بەحیزبو بنەماڵەیی و کراوە، نەوت کەسەرچاوەیەکی وزەی میللیە، کراوە بەموڵکی حیزب و بنەماڵە سەرکردە.
۳) ئەم سیاسەتە نەوتیە لەگەڵ بەخداد بۆتە هۆی تەنگەژەی سیاسی و ئابووری و ئەنجامیش تەنها جەماوەری میلەتەکەمان زیانیان پێگەشتووە و لە ڕووبەڕووبونەوە هەولێر و بەخداشدا، تەنها پارتی و بارزانی ڕووبەڕوو دەبنەوە بەتەنها، چونکە ئەم سیاسەتە نەبۆتە هۆی ئەوەی کە ئیجتیماعێکی سیاسی و جەماوەری لەدەووری کۆبکرێتەوە و نە پارتە سیاسێکان و نە جەماوەریش سوودیان لێ نەبینیوە و هەر بۆیە بەرگریشی لێ ناکەن.
٤) خاڵی سەرەکی لاوازی ئەم سیاستە، ناشەفافیەت و ناڕوونیەتی لەڕووی داهاتەکانیەوە کە تائێستا نازانرێت چەند گرێبەستئیمزاکراوە؟ نرخی فرۆشتینی نەوتەکە چەندە ؟ داهاتەکان لەکیوێن؟ بۆ حسابی کێ خەرج دەکرێن؟ ماوەی گرێبەستەکان چەندن؟
٥) دوای دەرچوونی یاسای غاز ونەوتی کوردستان، هێشتا هندێک مادەی زۆرگرنگی ئەو یاسایە جێبەجێنەکراوە، وەک مادەکانی تایبەت بەپێکهێنانی کۆمپانیاکان و سندوقی داهاتەکانی نەوت.
لەئەجامی ئەم سەرکێشی و ناشەفافیەت و زیادەڕەویەتی کە لەسیاسەتی نەوتی کوردستاندا هەیە، کێشەی سیاسی و ئابووری لەنێوان بەغداد و هەولێردا سەریان هەڵداوە و دوای چەندین دانیشتن و گفتوگۆکردن و سەردانیکردن تا ئێستا نەگەیشتۆتە ڕێکەوتنی کۆتای کە بەقازانجی هەردوولابێت.
سووربوونی هەرێم لەسەر سیاسەتی نەوتیە ناشەفاف و قۆرەخکراو و تریکێنراوە، دەبێتە مایەی لەدەستدانی هەموو ئەو دەستدانی هەموو ئەو دەستکەوتانەی کە تا ئێستا وەدەست هاتوون و گەڕانەوە دەبێت بۆ حاڵی دەسپێک وجارێکی تریش نەوت دەبێتەوە هۆی سەر خواردن و بەڵاو نەهامەتی بۆ کورد و هەرگیز ئەو خەونەمان وەدینایەت کە نەوت ببێتە مایەی نیعمەت و خۆشگورزەرانی، ئەو کاتیش تەنها ئەو حیزب و سەرکردانە بەرپرسیاری بەردەم مێژوو و میلەت دەبن کە داڕێژەر و بەڕێوبەری ئەم سیاسەتی نەوتیە هەڵەیە دبن.
له‌لایه‌ن : تۆڕی میدیایی ڕووگه
